Utbygging i fareområde

Eit skred vil innehalde stein, lausmassar eller snø, nokre gonger i kombinasjon, og ein større eller mindre del vatn. Døme på skred er steinsprang, steinskred, leirskred, kvikkleireskred, lausmasseskred, flaumskred, jordskred, snøskred og fjellskred.

Skred, og då særleg store fjellskred, kan føre til flodbølgjer og flaum i fjordar og vassdrag som kan få store konsekvensar for menneske og miljø. Det kan oppstå skadelege lufttrykkverknader frå store skred i bratt terreng.

Skred kan delast inn i:

• skred i fast fjell

• lausmasseskred

• snøskred

• sørpeskred

Skredtypane er kort omtalte nedanfor.

Skred i fast fjell

Steinsprang og steinskred

Eit steinsprang eller steinskred oppstår når éi eller fleire steinblokker losnar frå ei bratt fjellside og fell, sprett, rullar eller sklir nedover ei skråning til terrenget flatar ut. Steinskred og steinsprang losnar ofte i bratte fjellparti der hellinga på terrenget er større enn 40 til 45 gradar.

Omgrepet steinsprang blir brukt når det er eit lite volum (inntil nokre hundre kubikkmeter). Steinskred bruker vi når det er eit større volum (nokre få hundre til meir enn hundretusen kubikkmeter).

Fjellskred

Omgrepet fjellskred blir brukt om hendingar med svært store volum, frå tusenvis til millionar av kubikkmeter. Bratte fjellsider som har veikskapssoner og som sprekk opp, er over tid utsette for fjellskred. I Noreg er det fleire ustabile fjellparti som blir overvaka, til dømes Mannen og Åkneset.

Slike fjellparti forskyv seg sakte med fart frå berre nokre millimeter pr. år og opp til meter pr. år. Utviklinga kan likevel gå svært raskt i det siste stadiet. Under rørslene blir fjellet oppsprukke og oppdelt, og det kan danne seg sprekkar. Steinmassane vil etter kvart bli ytterlegare oppdelte og skredet kan få svært høg fart.

Eit fjellskred er større enn eit steinskred og har høgare mobilitet. Skredmassar i eit fjellskred kan oppføre seg som ein massestraum med lang rekkjevidd, medan steinmassar i eit steinskred fell til ro i sjølve skråninga eller i botnen av den.

Store fjellskred med påfølgjande flodbølgje

Store fjellskred har ført til nokre av dei verste naturkatastrofane vi har hatt i Noreg, spesielt på Vestlandet. Dersom store fjellparti losnar frå fast fjell og styrtar med enorme krefter ned i fjordar eller innsjøar, vil det føre til store flodbølgjer. Skadar kan dermed også oppstå på stader langt unna skredet. Fare for store fjellskred med påfølgjande flodbølgje har vore knytt til område i Møre og Romsdal, Sogn og Fjordane og Troms.

Lausmasseskred

Omgrepet lausmassar bruker vi for alle typar massar som ligg over fast fjell. Lausmassar kan bestå av stein, grus, sand, silt og leire og jordsmonn med høgt innhald av organisk materiale (torv). Ofte blir lausmassane skildra med utgangspunkt i korleis dei vart danna, som til dømes marin leire, morene avsetningar, forvitringsmateriale, elveavsetningar og ur.

Lausmasseskred er fellesnemninga for alle skred i lausmassar. Denne gruppa kan delast inn i fire skredtypar:

• jordskred

• flaumskred

• leirskred

• kvikkleireskred

Dei største skilnadene er knytte til kornstorleiken på lausmassane, terrengform og vassinnhald. Dette fører til ulikskapar i losneforhold, utløysingsmekanismar, rørsle, utløpsdistanse og avsetningsform.

Jordskred

Jordskred er raske utglidingar og rørsle av vassmetta lausmassar i bratte skråningar, utanfor definerte vassvegar. Hellinga må normalt vere brattare enn 25-30°. Menneskelege inngrep, som hogst og vegar som endrar dreneringsforholda, kan auke faren for jordskred.

Flaumskred

Flaumskred er hurtige, flaumliknande skred som opptrer langs elve- og bekkeløp, også der det vanlegvis ikkje er permanent vassføring. Vassmassane kan rive laus og transportere store mengder lausmassar, større steinblokker, tre og annan vegetasjon i og langs løpet.

Leirskred

Leire består av ørsmå partiklar, mindre enn 0,002 mm, som er danna gjennom forvitring eller knuse- og slipeprosessar i naturen. Partiklane blir vaska vekk av rennande vatn for så å bli sedimenterte i roleg vatn - både i ferskvatn og saltvatn.

Naturlege leirskråningar vil i dei fleste tilfelle ha lite sikring mot skred. Mindre skred og utglidingar kan derfor utløysast ved små endringar i skråningshøgd, skråningshelling eller grunnvasstand.

Den vanlegaste forma for leirskred er grunne overflateglidingar. Leirskred i form av innsynking i overkant av skråning og utgliding i underkant, er også ganske vanleg. Slike skred vil normalt ikkje forplante seg bakover i vesentleg grad. Denne skredforma er typisk for skred som ikkje ligg i kvikkleireområde.

Figur 6.1. Prinsippskisse av leirskred i form av innsynkning/utglidning med djup glideflate (trykk på krysset for å forstørre figuren).

Skred i leireskråningar som ikkje er kvikk, er vanlegvis avgrensa i omfang og konsekvens, men kan vere alvorlege dersom dei kjem nær infrastruktur og byggverk

Kvikkleireskred

Kvikkleire oppstår i marint avsett leire, det vil seie leire som under og rett etter siste istid vart avsett i saltvatn og som deretter har stige over havnivå. Saltvatnet førte til at partiklane vart sedimenterte med ei porøs oppbygging, omtrent som ein korthusstruktur, der holromma (porene) vart fylte med saltvatn. Saltinnhaldet gav sterke bindingskrefter og med det ein sterk konstruksjon. Over mange år har ferskvatn vaska bort mykje av saltet. Når saltinnhaldet kjem under eit visst nivå, blir bindingane svekte, korthusstrukturen ustabil, og det kan dannast kvikkleire.

Kvikkleire mister den faste forma og blir flytande når ho blir omrørt. Når ho får liggje uforstyrra, kan ho vere svært fast.

Kvikkleire kan opptre i større eller mindre område under den marine grensa. Ved tiltak i eller på terrenget kan leira bli flytande, og skred kan forplante seg raskt, også over store avstandar. Typisk for kvikkleireskred er at eit mindre initialskred utløyser eit større skred bakover og til sidene. Etter raset vil partiklane danne ein tettare struktur som gjer leira mykje fastare. Slik leire kan aldri meir bli kvikk.

Snøskred

Snøskred er ei plutseleg flytting av store mengder snø nedover ei fjellside eller en skråning. Snøskred blir vanlegvis utløyst der terrenget har helling mellom 30° og 50°. Dei fleste snøskred oppstår på grunn av naturlege forhold, men nokre blir utløyste av menneske som beveger seg i terrenget.

Snøskred blir gjerne delte inni to hovudgrupper: laussnøskred og flakskred. Begge desse skredtypane kan delast basert på vassinnhaldet; tørrsnøskred og våtsnøskred.

Sørpeskred

Sørpeskred er hurtige, flaumliknande skred av vassmetta snø. Sørpeskred følgjer ofte senkingar i terrenget og oppstår når det er dårleg drenering i grunnen, til dømes på grunn av tele og is. Sørpeskred kan gå i ganske flatt terreng. Skredmassane har høg tettleik, og sjølv skred med lite volum kan gjere stor skade.

Krava til tryggleik mot skred er gjevne i byggteknisk forskrift (TEK10) § 7-3. Krava gjeld alle typar skred. Føresegnene gjeld også sekundærverknader av skred, til dømes flodbølgjer og flaum. For tryggleik mot kvikkleireskred er det i rettleiinga til TEK10 § 7-3 skildra ein eigen prosedyre for berekning av tryggleik.

Nokre byggverk skal ikkje plasserast i skredfarlege område

Nokre byggverk skal ikkje plasserast i skredfarlege område jf. byggteknisk forskrift (TEK10) § 7-3 fyrste ledd. Dette gjeld byggverk der konsekvensane av ei skredhending, medrekna sekundærverknader, vil vere særleg store og gje uakseptable konsekvensar for samfunnet. Kravet gjeld for alle typar skred, også kvikkleireskred. Kravet kan berre tilfredsstillast ved å plassere byggverket utanfor skredfarleg område, dvs. at det ikkje er ei løysing å sikre byggverket mot skred. Føremålet med føresegna er at nokre spesielle byggverk må fungere ved store skredulukker, eller at eit skred kan gje livsfarleg ureining, jf. tabell 6.2 nedanfor.

Byggverk i skredfarlege område er delte opp i tre tryggleiksklassar

Det er definert tre tryggleiksklassar for skred jf. TEK10 § 7-3 andre ledd, sjå tabell 6.2 nedanfor. Tryggleiksklassane er delte inn etter sannsyn for skred og konsekvens ved skred. Føresegna skal vareta både tryggleik for menneskeliv og for materielle verdiar.

Tryggleikskrava kan oppfyllast anten ved å:

• plassere byggverket utanfor området som har større skredfare enn TEK10 tillèt for det aktuelle byggverket, eller

• utføre sikringstiltak som reduserer sannsynet for skred mot byggverket og tilhøyrande uteareal slik at kravet i TEK10 blir oppfylt, eller

• dimensjonere og konstruere byggverket slik at det toler belastningane eit skred kan medføre.

Der det er praktisk mogleg, bør ein velje å plassere byggverket utanfor det skredfarlege området.

Korleis blir skredfaren definert?

Skredfaren blir som regel oppgjeven med årleg sannsyn for skred. Gjentaksintervall blir ofte brukt i samband med skred som gjentek seg, til dømes snøskred. Eit snøskred med gjentaksintervall på 1000 år, ofte kalla 1000-årsskred, har eit årleg sannsyn på 1/ 1000, det vil seie 0,1 %. Dette utelukkar ikkje at ein kan få to 1000-årsskred med kort tids mellomrom.

Sannsynet for at eit byggverk skal rammast av skred, er avhengig av sannsynet for at eit skred skal losne, sannsynleg skredløp og utløpsdistanse. Det lèt seg ikkje gjere å berekne skredsannsynet eksakt, og TEK10 oppgjev derfor krav til nominelt årleg sannsyn. Nominelt sannsyn er ein forventa verdi der ein i tillegg til teoretiske berekningsmetodar bruker fagleg skjønn. I område som kan utsetjast for fleire typar skred, er det det samla nominelle årlege sannsynet for skred som skal leggjast til grunn.

Sannsynet uttrykkjer det årlege sannsynet for skredskadar av eit visst omfang, dvs. skred med intensitet som kan medføre fare for liv og helse og/eller større materielle skadar. Dette inneber at ein for dei fleste skredtypar kan redusere utløpsområdet i forhold til det maksimale utløpet til skred med det aktuelle sannsynet.

I fjellsider og skråningar der skred kan opptre tilfeldig langs fjellsida, må ein sjå sannsynet for skred i samanheng med breidda på skredet og utstrekninga av det utsette området. Nominelt sannsyn for skred er definert som sannsyn for skred pr. einingsbreidd på 30 m på tvers av skredretninga når tomtebreidda ikkje er fastlagt.

For kvikkleireskred er det uråd å gradere skredfare etter sannsyn. Det er derfor i rettleiinga til TEK10 skildra ein eigen prosedyre for korleis ein kan oppnå tilfredsstillende tryggleik mot kvikkleireskred etter TEK10 § 7-3 andre ledd. Du kan lese meir om kvikkleireskred her.

Oversikt over tryggleiksklassane og retningsgjevande døme

Føresegna i TEK10 § 7-3 andre ledd oppgjev tre tryggleiksklassar for skred. Tabellen nedanfor viser døme på byggverk som er knytte til TEK10 § 7-3 første og andre ledd.

For tilbygg og bruksending følgjer det av § 7-3 tredje ledd at nokon mindre tiltak på eksisterande byggverk er omfatta av tryggleiksklasse S1, sjølv om bygningen som skal bli utvida eller bruksendra er omfatta av tryggleiksklasse S2 eller S3 for skred. For at tiltaket skal kunne plasserast i S1 skal tiltaket blant anna ha liten konsekvens for persontryggleiken og heller ikkje omfatte etablering av ny brukseining. Slike tilbygg og bruksendringar går ikkje fram av tabellen nedanfor.

Tryggleiksklasse S1 omfattar tiltak der eit skred vil ha liten konsekvens. Dette kan eksempelvis vere byggverk der det normalt ikkje oppheld seg personar, og der det er små økonomiske eller andre samfunnsmessige konsekvensar.

Tryggleiksklasse S2 omfattar tiltak der eit skred vil gje middels konsekvensar. Dette kan eksempelvis vere byggverk der det normalt oppheld seg maksimum 25 personar og/eller der det er middels økonomiske eller andre samfunnsmessige konsekvensar.

For bygningar som høyrer til tryggleiksklasse S2, kan kravet til tryggleik for tilhøyrande uteareal reduserast til tryggleiksnivået som er oppgjeve for tryggleiksklasse S1 (1/100). Dette fordi eksponeringstida for personar og dermed faren for liv og helse normalt vil vere vesentleg lågare utanfor bygningane.

Tryggleiksklasse S3 omfattar tiltak der eit skred vil føre til store konsekvensar. Dette kan eksempelvis vere byggverk der det normalt oppheld seg meir enn 25 personar og/eller der det er store økonomiske eller andre samfunnsmessige konsekvensar.

For bygningar som høyrer til tryggleiksklasse S3, kan det vurderast å redusere kravet til tryggleik for tilhøyrande uteareal til tryggleiksnivået som er oppgjeve for tryggleiksklasse S2 (1/1000), dersom dette vil gje tilfredsstillande tryggleik for tilhøyrande uteareal. Moment som må vurderast i denne samanhengen, er blant anna eksponeringstida for personar og talet på personar som oppheld seg på utearealet.

Føresegna i § 7-3 fyrste ledd omfattar tiltak der skred vil ha særleg stor konsekvens. Dette gjeld byggverk der konsekvensane av ei skredhending, medrekna sekundærverknader, vil vere særleg store og gje uakseptable konsekvensar for samfunnet. Slike byggverk skal ikkje plasserast i skredfarleg område.

Tabell 6.2. Døme på byggverk som er knytte til § 7-3 fyrste og andre ledd

Tilfredsstillande tryggleik mot kvikkleireskred

Det spesielle med arbeid ved kvikkleireførekomstar, er at konsekvensane av arbeida i stor grad kan gå ut over andre. Om eit tiltak aukar faren for kvikkleireskred, aukar det ikkje berre faren for at det ein sjølv byggjer, skal bli teke av skred, men også faren for at andre byggverk innanfor faresona kan bli ramma av skred.

Kvikkleireskred opptrer som ei eingongshending. Kravet til tryggleik i TEK10 § 7-3 gjeld også for denne faretypen, men i praksis vil det vere uråd å slå fast sannsynet for kvikkleireskred. Derfor er tryggleiksklassane i § 7-3 andre ledd ikkje så godt eigna. I rettleiinga til TEK10 § 7-3 er det skildra ein eigen prosedyre for korleis ein kan oppnå tilfredsstillande tryggleik mot kvikkleireskred etter TEK10 § 7-3 andre ledd. § 7-3 tabell 1 i rettleiinga til TEK10 gjev preaksepterte ytingar for tryggleik mot kvikkleireskred (områdestabilitet).

For meir informasjon om kvikkleire og kvikkleireskred og for vurdering og prosjektering av tryggleik og utgreiing av områdestabilitet, sjå prosedyren skildra i rettleiinga til TEK10 kap. § 7-3 og NVE sin rettleiar 7-2014 Sikkerhet mot kvikkleireskred - Vurdering av områdestabilitet ved arealplanlegging og utbygging i områder med kvikkleire og andre jordarter med sprøbruddegenskaper .

Kravet i § 7-3 fyrste ledd om at nokre byggverk ikkje kan plasserast i skredfarleg område, gjeld også ved utbygging i kvikkleireområde.

Bilde 6.2 Kvikkleireskred i Namsos i 2009.

Foto: NTB Scanpix

Der det kan vere tvil om det ligg føre fare for skred, skal person(ar) med dokumentert kompetanse gjennomføre skredtekniske analysar og berekningar.

For å dokumentere at tryggleiksnivået i TEK10 er oppfylt, gjev skredkart verdifull informasjon. Informasjonen frå slike kart kan vurderast opp mot tryggleikskravet for aktuelle bygningar. Dersom kartlegginga viser at sannsynet for ei hending er større enn det som er gjeve i TEK10, må kommunen gje avslag på byggjesøknaden eller be om meir dokumentasjon på at tryggleiken likevel er vareteken.

Det finst tre kategoriar kart som blir brukte i samband med arealplanlegging og byggjesaksbehandling; aktsemdskart, faresonekart og faregradskart-kvikkleire. I tillegg blir ustabile fjellparti i Noreg kartlagde gjennom det statlege kartleggingsprogrammet for store fjellskred.

Karta er tilgjengelege som WMS-teneste og for nedlasting, sjå detaljar i NVEs kartkatalog. Karta er også tilgjengelege på NVE Atlas og NVE Skrednett. Dei kan også lastast ned på NVEs nedlastingsløysing for geodata (gammel versjon).

Aktsomhetskart for skred

Aktsemdskart er grove oversiktskart som er meinte å gje ein fyrste indikasjon på mogleg skredfare. Karta viser potensielle losne- og utløpsområde, men seier ikkje noko om sannsynet for skred. Aktsemdskart bør brukast saman med lokalkunnskap for identifisering av fare på kommuneplannivå. Dei landsdekkjande karta er utarbeidde av Noregs Geologiske Undersøking (NGU) på oppdrag frå NVE.

Det finst i dag fire typar aktsemdskart:

• Aktsemdskart for steinsprang

  Det landsdekkjande kartet viser område der ein må utvise aktsemd for steinsprang. Desse karta er utarbeidde av NGU i 2009. For meir informasjon og nedlasting av kartdata, sjå NVE sine nettsider.

• Aktsemdskart for snøskred

  Aktsemdskartet viser potensielle losne- og utløpsområde for snøskred. Kartet er utarbeidd av NGU i 2010. For meir informasjon og nedlasting, sjå NVE sine nettsider.

• Aktsemdskart for jord- og flaumskred

  Karta viser område med potensiell fare for jord- og flaumskred. Kartet dekkjer skredtypane jordskred og små og mellomstore flaumskred. Kartet er utarbeidd i 2014. For meir informasjon og nedlasting, sjå NVE sine nettsider.

• Aktsemdskartfor snø- og steinskred

  For delar av landet finst det eldre aktsemdskart for stein- og snøskred frå Noregs Geotekniske Institutt (NGI) som er utarbeidd over fleire tiår. Karta er i tillegg til modellering baserte på enkle feltsynfaringar i område med byggverk der lokale terrengforhold, skogdekke og andre lokale forhold er vurderte. For område som er dekte av NGIs kart kan desse brukast i staden for det landsdekkjande kartet for snøskred.

Byggverk som er regulerte av tryggleikskrava i § 7-3 andre ledd, kan plasserast i område der sannsynet for skred er større enn minstekravet i forskrifta. Føresetnaden er at det blir gjennomført sikringstiltak som reduserer sannsynet for skred mot byggverket og tilhøyrande uteareal, til det nivået som er oppgjeve i forskrifta.

Sikringstiltak blir gjennomførte anten i samband med ny utbygging for å vareta krava til tryggleik i TEK10, eller for å betre tryggleiken for eldre byggverk .

Sikringstiltak kan delast i tre grupper:

• Tiltak i utløysingsområdet: Tiltak som skal hindre at skred blir utløyste

• Tiltak i skredløpet: Tiltak som skal leie skredet bort frå utsett område og eventuelt redusere utløpslengda til skredet

• Tiltak i utløpsområdet: Tiltak som skal stoppe, bremse eller på annan måte hindre skred i å nå bygningar, vegar eller liknande. Sjølve bygningane kan dimensjonerast til å tole krefter frå skred dersom skredlastene ikkje er for store. Maksimal skredlast bør ikkje vere større enn anslagsvis 50 kPa - 60 kPa.

Døme på skredsikring er:

• snøskredgjerde, fjellboltar og nett for å hindre at skred blir utløyste

• avleiing av overvatn eller drenering for å redusere sannsynet for lausmasse- eller fjellskred

• fangnett, bremse-, lede- eller ffangvollar som skal hindre at skredmassar når område der dei kan gjere  skade

• motfylling i skråningsfot, utslaking/avlasting eller armering for å stabilisere lausmasseskråningar

Skog kan bidra til å hindre utløysing av snøskred, stoppe steinsprang og redusere jordskredfare. Bevaring av skog og riktig skogskjøtsel er viktig for skredførebygging i bratt terreng, og kan samstundes gje miljøvinst.